Τα βενετικά τείχη της Λευκωσίας ως σύνολο είναι ένα από τα σημαντικότερα και πιο ολοκληρωμένα Αρχαία Μνημεία της πρωτεύουσας και ολόκληρης της Κύπρου. Αποτελούν το κυριότερο σημείο αναφοράς της πόλης όχι μόνο στην εποχή μας, αλλά από τότε που κτίστηκαν. Αυτό αποτυπώνεται τόσο στα κείμενα των περιηγητών όσο και στους αναγεννησιακούς χάρτες της Λευκωσίας, οι οποίοι απεικονίζουν στην ουσία την περιφέρεια των τειχών με τους έντεκα προμαχώνες τους. Τα βενετικά τείχη είναι το διεθνώς αναγνωρισμένο ορόσημο της Λευκωσίας σε τέτοιο βαθμό ώστε να έχουν ταυτιστεί με την ίδια την πόλη, γι’ αυτό και δικαιολογημένα και επάξια αποτελούν το λογότυπο του Δήμου Λευκωσίας, της εδώ και πλέον των χιλίων χρόνων πρωτεύουσας της Κύπρου.
Το θέμα της ανάπλασης της Πλατείας Ελευθερίας και οι επιπτώσεις στις βενετικές οχυρώσεις της Λευκωσίας μας έχει απασχολήσει έντονα τόσο ως επιστήμονες αλλά και ως πολίτες και κατοίκους αυτού του τόπου. Τα βενετικά τείχη δεν αποτελούν απλά ένα οχυρωματικό έργο του παρελθόντος. Πρόκειται για ένα αυστηρά γεωμετρικό αρχιτεκτονικό έργο και ταυτόχρονα ένα έργο τέχνης και φορέα πολλών συμβολισμών. Τους κατασκευαστές των τειχών τους απασχολούσαν και άλλα θέματα εκτός της οχυρωματικής αρχιτεκτονικής και έτσι τα τείχη δεν ήταν απλά ένα τεχνικό αντικείμενο που αφορούσε μόνο τους στρατιωτικούς μηχανικούς της εποχής. Οι έντεκα προμαχώνες, για παράδειγμα, συμβολίζουν τις έντεκα διοικητικές περιφέρειες της Κύπρου κατά τη βενετοκρατία, τις λεγόμενες contrade. Έτσι τα τείχη ενσωματώνουν αλληγορικά στον αριθμό των προμαχώνων τους τις έντεκα διοικητικές περιφέρειες του νησιού. Οι βενετικές οχυρώσεις είναι ίσως η πιο εντυπωσιακή μαρτυρία της βενετοκρατίας στην Κύπρο. Τα οχυρωματικά έργα της Κύπρου του 16ου αιώνα αποκρυσταλλώνουν την επίδραση της Βενετίας στην Κύπρο τόσο σε πρακτικό όσο και σε ιδεολογικό επίπεδο. Επιπλέον, οι βενετικές οχυρώσεις της Λευκωσίας και της Αμμοχώστου αποτελούν ένα σημαντικό στάδιο στην εξέλιξη της ευρωπαϊκής αμυντικής αρχιτεκτονικής κατά την περίοδο της Αναγέννησης.
Οι προτεινόμενες επεμβάσεις στην Πλατεία Ελευθερίας μας ανησυχούν ιδιαίτερα διότι θα αλλοιώσουν ολοκληρωτικά την εικόνα και το χαρακτήρα των τειχών από όλες τις απόψεις:
– Τα υλικά που θα χρησιμοποιηθούν και οι επεμβάσεις που θα γίνουν δεν είναι αναστρέψιμες.
– Διακόπτεται η συνοχή του Μνημείου με αποτέλεσμα να πλήττεται η εύκολη και απρόσκοπτη αναγνωσιμότητα του, ακόμη και από αέρος.
– Το προτεινόμενο έργο θα ανταγωνίζεται με την κλίμακα του το Μνημείο.
– Τα υλικά κατασκευής της νέας Πλατείας αντίκεινται και προσβάλλουν το Μνημείο.
– Δεν έχει γίνει καμία μελέτη σκοπιμότητας ούτε και έχει ληφθεί υπόψη ο τρόπος κατασκευής των τειχών με αποτέλεσμα να τίθεται σε κίνδυνο ακόμη και η ίδια η φυσική τους υπόσταση.
– Πλήττεται ανεπανόρθωτα η αυστηρή γεωμετρία των βενετικών τειχών και κατ’ επέκταση η αρχιτεκτονική θεωρία και οι αρχές στις οποίες βασίστηκε ο σχεδιασμός και η εκτέλεση τους.
– Ως αποτέλεσμα πλήττεται η αισθητική, οι συμβολισμοί και η φιλοσοφία που μεταφέρει το Μνημείο.
– Τέλος επηρεάζονται ανεπανόρθωτα οι άυλες αξίες του Μνημείου που μόνο ο χρόνος δημιουργεί, όπως είναι η ιστορική αύρα και η αυθεντικότητα του Μνημείου.
Στην περίπτωση της Πλατείας Ελευθερίας όχι μόνο δεν λαμβάνονται υπ’ όψιν οι άυλες αξίες του Μνημείου αλλά δεν γίνονται σεβαστές ούτε καν οι υλικές παράμετροι των τειχών. Οι βενετικές οχυρώσεις της Λευκωσίας, μαζί με την τάφρο τους και το πρανές, που αποτελούν αναπόσπαστο μέρος της οχύρωσης, κηρύχτηκαν ως Μνημείο Α΄ Πίνακα κατά την περίοδο της αγγλοκρατίας. Στις 9 Ιανουαρίου 1950 υπογράφηκε συμφωνία μεταξύ της αποικιοκρατικής Κυβέρνησης και του τότε Δημάρχου Λευκωσίας με την οποία εκμισθώθηκε το βενετικό τείχος με όρους μέχρι το 2049. Οι όροι είναι ξεκάθαροι και καθορίζουν τις υποχρεώσεις, τις δραστηριότητες και τις αναπτύξεις που επιτρέπονται στην τάφρο όπως π.χ. να διατηρείται καθαρή, να χρησιμοποιείται μόνο για δημοτικά πάρκα, γήπεδα, κήπους και παιγνιδότοπους, να μην ανεγερθεί οποιοδήποτε κτίσμα ή να αποκοπούν δέντρα χωρίς την γραπτή άδεια του Διευθυντή του Τμήματος Αρχαιοτήτων. Στην περίπτωση που οποιοσδήποτε όρος της συμφωνίας δεν τηρείται το Μνημείο θα επιστραφεί στον ιδιοκτήτη, δηλαδή το Κράτος.
Τα προτεινόμενα έργα αποτελούν σοβαρή κατασκευαστική επέμβαση σε Αρχαίο Μνημείο Α΄ Πίνακα. Με τα ογκώδη στηρίγματα, τα πέδιλα, τις κατασκευές εντός της τάφρου, με την εκτεταμένη επέμβαση στο πρανές της τάφρου και την αποκοπή των δέντρων συντελείται όχι μόνο κατάφορη παράβαση των όρων της πιο πάνω συμφωνίας αλλά και αλλοιώνεται ανεπανόρθωτα ο χαρακτήρας του Μνημείου. Επιπλέον, εξ όσων γνωρίζουμε, δεν έχει γίνει μελέτη για την επιβάρυνση που θα επιφέρει η προτεινόμενη κατασκευή στο μνημείο, σύμφωνα με τις πρόνοιες του Χάρτη της Λωζάνης. Αμφιβάλλουμε κατά πόσον έχει ληφθεί υπόψη το γεγονός ότι το βενετικό τείχος στην ουσία δεν έχει θεμελιώσεις και ότι στηρίζεται πάνω στο φυσικό υπέδαφος, όπως απέδειξαν και οι ανασκαφές του Τμήματος Αρχαιοτήτων. Υπάρχει επομένως ο κίνδυνος, όπως προαναφέρθηκε, οι προτεινόμενες κατασκευές να θέσουν τη φυσική υπόσταση του ίδιου του μνημείου σε κίνδυνο.
Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι τα βενετικά τείχη της Λευκωσίας πρέπει να αναδειχθούν και να γίνουν περισσότερο αναγνώσιμα στο κοινό, και ακόμη ότι η σημερινή Πλατεία Ελευθερίας χρειάζεται διαμόρφωση. Με τον όγκο του όμως το προτεινόμενο έργο όχι μόνο δεν βελτιώνει τη σημερινή αναγνωσιμότητα του Μνημείου, αλλά αντιθέτως τη μειώνει. Επιπλέον, ο αυθεντικός προμαχώνας, ο οποίος αποκαλύφθηκε κατά την ανασκαφική έρευνα στο χώρο κάτω από την επίχωση της Πλατείας Ελευθερίας, «καταπλακώνεται» από την προτεινόμενη ογκώδη κατασκευή και θα καλύπτεται στο μεγαλύτερο του μέρος κάτω από τη γέφυρα της νέας Πλατείας. Επιπλέον, από κάποιες οπτικές γωνίες δεν θα είναι καν ορατός εξαιτίας των θεμελιώσεων της νέας Πλατείας. Όσον αφορά στον προμαχώνα της Αγγλοκρατίας, όπως φαίνεται ιδιαίτερα στη δυτική όψη των προτεινόμενων σχεδίων, σχεδόν «εξαφανίζεται» πίσω από το υπερυψωμένο δυτικό τμήμα της γέφυρας. Η κατασκευή αυτή καταπατά το Χάρτη της Βενετίας (1964), ο οποίος αναφέρει στο Άρθρο 6 ότι η διατήρηση του Μνημείου εξυπακούει τη διατήρηση και του περιβάλλοντος χώρου στην κλίμακα του, με την παραδοσιακή του μορφή και χωρίς να αλλοιώνονται οι αναλογίες μεταξύ των όγκων και των χρωμάτων. Στο Άρθρο 13 του ιδίου Χάρτη αναφέρεται επίσης ότι προσθήκες επιτρέπονται όταν αυτές δεν αφαιρούν από το Μνημείο ενδιαφέροντα χαρακτηριστικά, τον παραδοσιακό του περίγυρο και την ισορροπία μεταξύ του Μνημείου του περιβάλλοντα χώρου.
Η διαμόρφωση της Πλατείας Ελευθερίας με τον προτεινόμενο τρόπο δημιουργεί, χωρίς αμφιβολία, ένα προηγούμενο για μεγάλης κλίμακας και πρωτοφανείς επεμβάσεις εντός των Αρχαίων Μνημείων Α΄ Πίνακα, τα οποία αποτελούν περιουσία του Κράτους. Τα βενετικά τείχη της Λευκωσίας, όπως και πολλά άλλα μνημεία, τα σεβάστηκαν ακόμη και οι ξένες κυβερνήσεις της Κύπρου και θα ήταν μεγάλο ατόπημα να προκαλέσουμε την αλλοίωση τους τώρα, που από μόνοι μας, ως Ανεξάρτητο Κράτος αποφασίζουμε για την τύχη τους, τη στιγμή μάλιστα που αποτελούν κληρονομιά ολόκληρης της Ευρώπης. Φαίνεται, τέλος, ότι οι προτεινόμενες επεμβάσεις έρχονται σε αντίθεση με σχετικές νομοθεσίες, με διεθνείς αρχές, διακηρύξεις και συμβάσεις οι οποίες συνιστούν το συμφωνημένο και κοινώς αποδεκτό διεθνές θεωρητικό πλαίσιο για τέτοιες περιπτώσεις, ενώ ταυτόχρονα δεν λαμβάνονται υπόψη οι αντιδράσεις της κοινής γνώμης και της επιστημονικής κοινότητας και οι ανάγκες της κοινωνίας.